Als het einde nadert, moet u afscheid gaan nemen van uw naasten. Vaak verloopt dit geleidelijk. Er is niet één moment van afscheid; het zijn er vaak meerdere, verspreid over tijd. Afscheid nemen is ook lang niet altijd iets wat u met woorden doet: er zijn meerdere manieren om afscheid te nemen.
“Onze kleindochter heeft een speciale tekening voor mijn man gemaakt en hem die vlak voordat hij stierf gegeven. Het is een soort droomlandschap met fantasiedieren en fantasiebomen. ‘Daar ga je straks naar toe’, zei ze toen ze hem de tekening gaf. Hij wilde dat we de tekening tegenover het bed hingen, zodat hij hem goed kon bekijken. Twee dagen later is hij gestorven…”
Hoe doet u dat: afscheid nemen?
Bij afscheid nemen hoeft u niet meteen te denken aan plechtige woorden of gebaren. Afscheid nemen betekent dat mensen laten merken wat ze voor elkaar hebben betekend. Dat kan op een heleboel manieren. De een voert een serieus gesprek, de ander praat zoals altijd over ditjes en datjes en de derde stuurt een jeugdfoto. Er zijn geen regels: doe wat uw hart u ingeeft.
“Mijn man was tekenleraar. Op zijn sterfbed had hij steeds potlood en papier bij de hand en maakte hij het ene tekeningetje na het andere. Al die tekeningetjes gaf hij weg aan de mensen die langskwamen. Soms was het een portretje, soms een voorwerp dat een of andere speciale betekenis had… Voor mij heeft hij in de laatste maanden honderden tekeningetjes gemaakt over dingen die we samen hebben meegemaakt, ook dingen die ik al lang vergeten dacht te zijn… We hebben denk ik niet meer dan drie zinnen tegen elkaar gezegd over doodgaan, maar dat was ook niet nodig…”
Wacht niet af
Het is niet duidelijk hoeveel tijd u nog heeft. Het is ook niet duidelijk of u tot het einde toe helder zult blijven. Veel mensen zijn in de laatste dagen niet meer volledig – en vaak helemaal niet meer – bij bewustzijn. Toch duurt deze periode waarin u niet meer bij bewustzijn bent, meestal niet zo lang: het is echt het laatste stukje. In de laatste dagen komen soms onverwachte, heldere momenten voor. Het is dus vaak nog tot vlak voor het sterven mogelijk om contact te hebben, maar daar is steeds minder tijd voor. Wacht dus niet af. Als u mensen graag nog een keer wilt zien, vraag dan of ze langs willen komen – of laat iemand anders dat voor u doen als u dat zelf niet kunt.
De regie in eigen hand houden
Bedenk dat lang niet iedereen zich goed raad weet. Sommige mensen zullen wegblijven, terwijl u een goede band met ze had. Het kan helpen om zelf het initiatief te nemen: bel of schrijf een brief als u iemand nog wilt zien. Vaak is dat het kleine zetje dat mensen nodig hebben om langs te komen.
Als het einde echt nadert zijn het waarschijnlijk alleen nog uw naasten die u wilt zien en spreken. Aarzel niet om duidelijk te maken wie u nog wel en niet meer wilt zien. Misschien is dat lastig, maar het is nu belangrijk om aan uzelf te denken. Als u het moeilijk vindt, vraag dan iemand in uw omgeving om het bezoek te regelen.
“Toen mijn vrouw al heel ziek was wilden een aantal collega’s nog langskomen. ‘Komen we met z’n allen, da’s gezellig…’ Daar heb ik dus een stokje voor gestoken. Het zal best goed bedoeld zijn, maar het was veel te laat voor dat soort dingen… Het is me niet in dank afgenomen, geloof ik, maar dat is dan maar jammer…”
Begin van het rouwen
Voor uw naasten betekent het afscheid het begin van een periode van rouw: een tijd waarin ze verdriet hebben dat u er niet meer bent en een manier moeten vinden om weer verder te gaan met hun leven. Als het lukt om op een goede manier afscheid te nemen, verloopt het rouwen vaak ook op een goede manier – en lukt het uw nabestaanden om de draad weer op te pakken. U kunt dus nog heel veel voor uw naasten betekenen door ze te helpen bij het afscheid.
“Het gaat nu niet meer om mij, al sta ik in het middelpunt van de belangstelling. Ik ben er straks niet meer, terwijl mijn vrouw en kinderen verder moeten. Daarom richt ik me nu op hen. Ik probeer ze te helpen. Gek eigenlijk. Terwijl zij proberen mij op een zachte manier te laten sterven, probeer ik ze op een zachte manier verder te laten gaan met hun leven…”
Afscheid nemen van (jonge) kinderen
Misschien moet u afscheid nemen van (jonge) kinderen, bijvoorbeeld uw eigen kinderen of uw kleinkinderen. Dat gaat vaak anders dan bij volwassenen. Soms zijn kinderen heel direct en vragen ze rechtstreeks naar wat ‘doodgaan’ is, of u bang bent, of u pijn heeft, enzovoort. Andere kinderen zijn veel minder direct. Ze doen wat ze altijd doen en u merkt alleen aan kleine dingen wat er in ze omgaat.
Vroeger was het gebruikelijk kinderen weg te houden bij ‘nare’ gebeurtenissen. Daar wordt tegenwoordig anders over gedacht. Kinderen merken toch wel dat er iets aan de hand is en meestal is het beter om daar open en eerlijk over te vertellen. Houd echter in gedachten dat ieder kind anders is: de een wil graag alles weten, de ander heeft aan een beetje uitleg genoeg.
Tip: Stichting Komma helpt ouders geheel kosteloos met het vastleggen van hun levensverhaal voor hun kinderen. Via een interview op beeld maken ze een blijvende herinnering voor hun kinderen en naasten.